Fırsat Öğretimi Nedir?

Fırsat öğretimi uygulamalı davranış analizi yaklaşımına dayalı, doğal öğretim yöntemlerinden birisidir. Fırsat öğretimini öğretmen merkezli diğer yöntemlerden ayıran en önemli özellik doğal bir ortamda ve çocuk merkezli gerçekleşiyor olmasıdır. İsminden anlaşılacağı gibi, doğal olarak ortaya çıkan durumların bir öğrenme fırsatı olarak değerlendirildiği bir yaklaşımı izler. Fırsat öğretimi OSB’li bireylere sosyal etkileşim ve iletişim becerilerinin öğretiminde kullanılan yöntemlerden biri olarak göze çarpmaktadır (Genç, 2014).

Fırsat öğretimi Hart ve Risley (1975) tarafından, okul öncesi dönemdeki bir grup dezavantajlı çocuk üzerinde, iletişim becerilerinin gelişimine katkı sağlamak amacıyla kullanılmıştır. Araştırmada oyun esnasında oyun malzemelerini talep etme becerisi üzerine çalışılmıştır. Yapılan araştırmada dezavantajlı grupta yer alan bu çocukların nesneleri talep etme becerilerinin kendiliğinden doğal bir şekilde gerçekleşen öğretimin sonucunda geliştiği ve fırsat öğretiminin etkili olduğu belirlenmiştir (Fenske, Krantz ve McClannahan, 2001; Hart ve Risley, 1975). İlk olarak okul öncesi dönemde yer alan çocuklarla uygulanan bu yöntemin, süreç içerisinde hemen hemen her yaş grubu ile kullanılabileceği görülmüştür.

Fırsat öğretimi uygulama biçimi göz önüne alındığında her ne kadar doğal olarak ortaya çıkan fırsatların değerlendirildiği bir yöntem olarak göze çarpsa da yapılandırılmış ve öğretmen liderliğinin merkezde olduğu etkinlikler, oyun veya rutinler sırasında OSB’li bireylerin ilgi ve liderliği izlenerekte gerçekleştirilebilir (Genç, 2014; Fitzer ve Sturmey, 2009; Kurt 2008).

Fırsat Öğretimini Etkili Kılan Özellikler

Fırsat öğretimi doğal öğretim yöntemlerinden biri olduğu için çocuk merkezli bir yaklaşımı izler. Fırsat öğretimi oturumlarından kendiliğinden gelişen fırsatlar ya da yapılandırılmış ancak çocuğun hoşuna giden fırsatlar yaratıldığından OSB’li bireyler üzerinde etkili olabilmektedir. Fırsat öğretimini genel anlamda etkili kılan özelliklere aşağıda yer verilmiştir.

• Fırsat öğretiminde çocukların ilgi alanlarından yararlanıldığı için çocuklarda motivasyon yüksek olur.
  • Fırsat öğretimi doğal çevresel olaylar bağlamında geliştiği için çocukların genelleme becerilerine katkı sağlar.
  • Kanıt temelli uygulamalardan biridir.

Fırsat Öğretimine Hazırlık Yapmak

Fırsat öğretimine başlamadan önce bir takım hazırlıklar yapmak önemlidir. Bunun için hedef bir uyaran ve bu hedefi ortaya çıkaracak önkoşul beceriler belirlemek gerekmektedir. Diğer bölümlerde de sıkça bahsedildiği gibi gerçekçi hedefler koymak önemlidir. Fırsat öğretiminde belirlenen hedeflerin OSB’li çocukların sahip olduğu sosyal etkileşim ve iletişim becerilerine uygun olması gerekmektedir. Örneğin henüz uzun cümle yapıları kullanamayan OSB’li bir çocuk için bu tip hedefler başarısızlıkla sonuçlanacak ve çocuğun motivasyonunu olumsuz yönde etkileyecektir.

Fırsat öğretimi ile OSB’li bireylere sosyal becerilerin öğretilmesi mümkün olabilmektedir. Sosyal beceriler sözel olan davranışları içerebildiği gibi sözel olmayan davranışları da içerebilir. Charlop-Christy çalışmasında (aktaran Genç, 2014) fırsat öğretimi yoluyla kazandırılabilecek bazı davranışlara ilişkin örnekler paylaşmıştır. Örnek davranışlara aşağıda yer alan tabloda detaylı olarak yer verilmiştir.

Fırsat Öğretimi İçin Gerekli Önkoşul Davranışlar

Fırsat öğretimi gerçekleştirebilmek için çocukların bir takım önkoşul davranışlara sahip olması gerektiği, bazı kaynaklarda belirtilmiştir (Genç, 2014; Horasan, 2011). Bunlar arasında yer alan davranışlar aşağıdaki gibidir:

• Nesnelere uzanabilmek.
  • Nesneleri işaret parmağını kullanarak işaret edebilmek.
  • Nesnelere uzandıktan sonra belli başlı sesleri çıkarabilmek. ‘Ih ıh.’ vb.
  • Yetişkinlerin ellerinden tutmak suretiyle istenen nesneye götürmek.
  • Sözcükleri taklit etme becerisine sahip olmak.
  • Üç-dört sözcüklü cümleleri tekrar edebilmek.
  • Tek kelime ile istek bildirmek.
  • İki-üç sözcüklü cümlelerle istek bildirmek.

Fırsat öğretimi ile gerçekleştirilen denemelerde çocuğun sahip olduğu iletişim becerilerinden daha üst düzeyde bir beceri beklenmektedir. Bu nedenle çocuktan talep edilen bir üst düzey iletişim becerisine ilişkin önkoşul davranışların sağladığından emin olmak önemlidir. Bu önkoşul davranışların yanı sıra OSB’li çocuklara yönelik gerçekleştirilecek çalışmalarda, çocukların iletişim özellikleri dikkate alınarak düzenlemelere gidilebilir. Bu önkoşul davranışları sağlamayan OSB’li bir çocuk için başlarda yalnızca göz kontağı kurması bile bir iletişim girişimi sayılabilir. Bir diğer örnek olarak henüz tek kelime düzeyinde sözel taklit becerisine sahip OSB’li bir çocuktan üç-dört sözcüklü cümleleri taklit etmesini beklemek gerçekçi olmayacaktır.

Fırsat Öğretimi İçin Yapılması Gereken Hazırlıklar

Bu yöntemde çocuğun ilgilerinden yararlanıldığından söz etmiştik ancak ebeveyn/eğitimcilerin planlı bir öğretim oturumundan sağlayacağı fayda kuşkusuz daha fazla olacaktır. Fırsat öğretimine başlamadan önce planlama yapmak, bunun yanı sıra kendiliğinden gelişen fırsatları değerlendirmek önemlidir. Gelişimsel yetersizlik gösteren çocuklara iletişim becerilerini kazandırmayı hedefliyorsak planlı olmak her zaman bir avantaj durumu sağlayacaktır. Bu nedenle ilk olarak otizmli bir çocuğa hangi ifade edici dil becerisini kazandırmayı hedeflediğimizi belirlemek işimizi kolaylaştıracaktır.

Fırsat öğretimi sürecinde OSB’li çocuklar bir nesne ile etkileşim başlatabilir ve bu durum yetişkin tarafından bir öğrenme fırsatı olarak değerlendirilip, çocuklara özellikle talep etme, rica etme, nesne adı söyleme, nesnelerin özelliklerini ifade etme ya da nesnelerin mekândaki konumunu ifade etme gibi sözel iletişim becerileri kazandırılabilir (Fenske, Krantz ve McClannahan, 2001).

Fırsat öğretimi çocuk merkezli, doğal bir öğretim yöntemidir. Özellikle nesneleri talep etme konusunda gerçekleştirilen fırsat öğretimi oturumlarında bazı otizmli çocuklar nesneleri arama-bulma becerisine sahip olamayabilir. Bazıları ise nesnelere yönelme konusunda ilgisiz davranabilir. Unutulmamalıdır ki her çocuğun mutlaka bir ilgi alanı vardır. Bu bazen bir salıncak, bazen su içmek, atıştırmalık bir şeyler yemek vb. olabilir. Önemli olan çocukların süreçte dikkatli gözlenmesi ve ilgi duyduğu nesnelerin kayıt edilmesidir. Bu durum, uygulamacıların fırsat öğretimi planlaması yaparken işini oldukça kolaylaştıracaktır.

Çocukların nesnelerle etkileşim başlatmasını sağlamak amacıyla ortam düzenlemeleri yapılabilir (Fenske, Krantz ve McClannahan, 2001; Kırcaali- İftar, 2007). Örneğin çocuğun görebileceği ancak erişemeyeceği yükseklikte yerlere oyuncaklar, yiyecek paketleri konabilir. Bu durumda çocuk nesneye erişmek isteyecek ancak tek başına yapamadığı için yetişkin bu durumu değerlendirerek fırsat öğretimi yapabilecektir.

Fırsat Öğretimi Uygulama Basamakları

1. Gözlemle
   Fırsat öğretimi için çocuğun ilgi duyduğu nesneye yönelmesi için bekleyin ve onu gözlemleyin. Oyuncaklar, etkinlikler vb. Çocuğu gözlemlemek hedef davranışın ortaya çıkmasını sağlayacak önkoşul davranışları bu süreçte belirleyebilirsiniz.

2. Sor
   Çocuğun ilgi gösterdiği nesne için “Ne istiyorsun?” ya da “Ne yapmak istiyorsun?” gibi genel sorular sorun ya da çocuktan ne beklediğinizi dil düzeyine uygun bir şekilde ifade edin. Örneğin “Sanırım araba istiyorsun.”, “Bebeği istiyorsun.” vb. Ardından çocuğa model olun: “Söyle: Araba.” gibi.
3. Bekle
   Çocuğun tepki vermesi için bekleyin. Bekleme süreniz 3-5 saniye aralığında olabilir. Çocuğun sizi anlamadığını düşünüyorsanız süreyi maksimum 10 saniyeye kadar artırabilirsiniz.
4. Pekiştir veya ipucu sun
   Çocuk kendisinden beklenen davranışı sergilediğinde elde etmek istediği nesneye onu sözel bir şekilde onaylarak erişimine izin verin. Eğer söylemek konusunda zorlanıyorsa ipucu kullanın. Örneğin “Araba.” ya da iki kelime düzeyinde konuşabiliyorsa “Araba istiyorum.” [diyebilirsin] gibi.

Uygulama sırasında dikkat edilmesi gereken konu çocukların ifade edici dil düzeyine uygun ipuçları vermektir. Örneğin tek kelime düzeyinde konuşan bir çocuğa 3-4 kelimeden oluşan bir ipucu vermek doğru olmayacaktır. Diğer bir deyişle, sadece “Araba.” diyebilecek düzeyde olan bir çocuğa “Kırmızı arabayla oynamak istiyorum.” şeklinde verilen bir ipucu, başarısızlıkla sonuçlanacaktır. Fırsat öğretiminde başarısız öğretimin oluşmamasına dikkat edilmelidir. Fırsat öğretiminde amaç dil becerilerinin genişletilmesinin yanı sıra çocuğun iletişim girişimlerini ödüllendirerek artırmaktır. İletişim öğrenme açısından oldukça önemlidir. OSB’li çocukların iletişim girişimleri incelendiğinde kendini ifade etme, talep etme becerilerinde yetersizlikler olduğu gözlenmektedir. Bu nedenle, iletişim girişimlerinin desteklenmesi için fırsat öğretimi öğretmene/ebeveyne bu konuda önemli fırsatlar sunar.

Kaynak : Eğitime Uzanan Yol Projesi, Öğretmen Eğitim Kitapçığı, TANAP